Sigmabase homepage

‘Wezensvreemde arbeid vervreemdt de mens van zijn eigen lichaam, van de natuur buiten hem, van zijn geestelijk wezen, van zijn menselijk wezen.' Hoewel het gedachtegoed van Marx in het hedendaagse politieke discours vooral sterk ideologisch is geladen, kunnen we op bestuurlijk en bedrijfskundig niveau nog goed gebruikmaken van zijn idee van ‘vervreemding van arbeid'.

Marx onderscheidt verschillende soorten vervreemding waarvan we er één uitlichten: vervreemding door het afnemen van eigenaarschap over het productieproces.
Deze vervreemding ontstaat als degene die het product maakt, niet zelf bepaalt hóe hij het product maakt. Als alle productieprocessen worden voorgeschreven en opgedeeld in kleine handelingen, treedt er een proces van onteigening op. Dit in tegenstelling tot een proces van toe-eigening, wat we juist zien gebeuren als iemand autonomie krijgt om zijn werk naar eigen goeddunken vorm te geven.

Vervreemding in de zorg
In de zorg is een vervreemding en onteigening waar te nemen, zoals hierboven beschreven. Enerzijds doordat veel werk in de zorg verregaand is opgeknipt in deelactiviteiten. Er zijn vele financiële prikkels gekoppeld aan dit gesegmenteerd handelen. Een verpleegster die bij iemand thuiskomt mag geen kopje koffie zetten, omdat hij of zij daarvoor te duur is. Een thuishulp heeft vijf minuten voor de badkamer, drie minuten voor het aanrecht, et cetera. Door de zorg zo op te delen in functies, handelingen en voorschriften, vervreemdt het werk waar het eigenlijk voor bedoeld is: het zo goed mogelijk helpen van mensen.

Gericht op financiën
Als een verpleegster in een verzorgingstehuis in haar eentje twintig mensen uit bed moet halen, komt er van persoonlijke aandacht niets meer terecht. De reden waarom de verpleegster haar werk heeft gekozen, is niet om mensen in een race tegen de klok uit bed te halen, maar omdat ze graag voor deze oude mensen wil zorgen. Daar is persoonlijke aandacht een voorwaarde voor. Doordat haar dit ontnomen wordt, vervreemdt ze in haar werk. Wat ze dagelijks doet en waarvoor ze het eigenlijk doet, hebben geen relatie meer met elkaar.

Deze vervreemding heeft alles te maken met een bestuurscultuur waarin financiën en controle belangrijker worden gevonden dan sturen op kwaliteit van leven en goede zorg. Daarbovenop zijn er nog allerlei externe prikkels die vervreemding in de hand werken. Denk aan de vergoedingsstructuren van verzekeraars en indicatie-gebonden AWBZ-budgetten. Deze systemen helpen niet mee om kwaliteit van leven en goede zorg voorop te blijven zetten.

Eigenaarschap geeft verantwoordelijkheid en werkplezier
Als we dan zo financieel gericht zijn, is het ironische dat juist het geven van eigenaarschap aan professionals betere resultaten oplevert dan als we alles willen beheersen en opdelen. Deze betere resultaten zijn uit te drukken in zowel kwaliteit van leven en goede zorg als in financiële resultaten. Eigenaarschap geeft verantwoordelijkheid en werkplezier. Deze twee zaken zijn amper te meten of te regisseren, maar lijken voor een zorgorganisatie van groot belang voor goede en productieve zorg.

Voorbeelden van eigenaarschap
Eigenaarschap, het tegenovergestelde van vervreemding, kan op allerlei manieren worden ingevuld. Zo zien we bij de Thomashuizen dat de zorgprofessionals zorgondernemer worden van een zorglocatie. Hierdoor wordt verantwoordelijkheid voor de resultaten geborgd. Maar eigenaarschap kan ook worden ingevuld door de professional zelf het zorgproces te laten organiseren, zoals dat bijvoorbeeld het geval is bij Buurtzorg Nederland.

Hoe is dat in uw organisatie?
In uw organisatie lopen wellicht ook professionals rond die zijn vervreemd van hun werk. In hoeverre is het idealisme waarmee ze ooit voor hun vak kozen, de kop in gedrukt door overmatige procedures en regelgeving of door financiële sturing op efficiency in plaats van op kwaliteit van leven en goede zorg? Heeft u in uw organisatie zicht op deze vervreemding?

Fragment uit 'Spiegelbeelden'- van Wouter Hart, Henk den Uijl en Marius Buiting.
Spiegelbeelden is een verzameling portretten van excellerende zorginstellingen, filosofische thema's, gedichten en schilderijen rondom de theorie van Verdraaide organisaties.

www.verdraaideorganisaties.nl

Lees ook: Verdraaide Organisaties, Terug naar de bedoeling, door Wouter Hart.