Sigmabase homepage

Toen de MH17 werd neergeschoten, waren mijn vrouw en ik net aan onze zomervakantie begonnen. Het grote aantal slachtoffers, maar vooral ook de manier waarop het vliegtuig is verongelukt, maken het een veel groter drama dan het verlies van één iemand door een ongeluk. Desalniettemin was voor ons de schok bijna net zo groot toen we vorig jaar op de eerste dag van de zomervakantie hoorden van het noodlottig ongeval waarbij Henk Bobbink om het leven kwam. Een frontale botsing met een motorrijder terwijl hij met zijn racefiets bezig was aan een afdaling van zijn geliefde Mount Ventoux. Henk was bezig met het schrijven van zijn proefschrift, waarbij ik hem als promotor mocht begeleiden, waarmee zijn overlijden dicht bij kwam.

Nu terug van vakantie ligt dit alles op mijn bureau, de kranten van de afgelopen weken, samen met het onvoltooide proefschrift van Henk. Gewoontegetrouw had ik vlak voor ons vertrek mijn werkkamer opgeruimd en daarbij kwam ook Henk’s manuscript weer tevoorschijn. Ik heb het een jaar lang heen en weer geschoven zonder te weten wat er mee te doen en nu ligt het daar nog.

Wat er ook ligt, zijn twee boeken die ik in de vakantie heb gelezen. Het eerste is 'Made in Europe' van Pieter Steinz en het tweede is een essay van George Steiner, 'De idee Europa'.

Beide boeken stonden op mijn lijstje omdat ik ze wil verwerken in de 'Periscoop op Europa' die ik samen met Hubert Beusmans voor het Wetenschappelijk Instituut van het CDA aan het schrijven ben. We hebben daarvoor ruim dertig denkers in en rondom de partij geïnterviewd, waaronder premiers, ministers, onderzoekers en beleidsmakers en zijn nu bezig hun verhalen te ordenen aan de hand van het Vierfasenmodel. Naast de interviews proberen we ook gebruik te maken van andere bronnen, vandaar die boeken. De vakantie daar deels voor gebruiken, was geen straf, maar ook een beetje noodzakelijk omdat de publicatie voor begin oktober staat gepland.

De subtitel van het boek van Pieter Steinz, is ‘De kunst die ons continent bindt’. In zijn inleiding schrijft hij: ‘Als je eurosceptici aller landen mag geloven, komt er niets goeds uit Europa; geloof, hoop en goede voorbeelden zouden we moeten putten uit de nationale cultuur en nationale tradities….’.  Maar zo gaat hij verder: ‘er is genoeg moois uit ons continent dat grensoverschrijdend is, genoeg pan-Europees cultuurgoed waarop alle Europeanen trots kunnen zijn’. Vervolgens komt hij met honderdvier voorbeelden daarvan, afkomstig uit de literatuur, de muziek, de schilderkunst, de architectuur enz. Voor wie zijn algemene ontwikkeling wil bijspijkeren of toetsen is dit boek alleen al een must.

Voor kwaliteitskundigen heeft dit boek nog een aparte dimensie: het handelt over de metafysische kant van kwaliteit. Het onderwerp waar we in de kwaliteitskunde graag met een bocht om heen lopen en waar we niet verder komen dan een verwijzing naar Pirsig en zijn boeken 'Zen and the Art of Motorcycle Maintenance’ en ‘Lila’. In dat laatste boek overigens, is voor het eerst het concept van de vier vermogens die terug te vinden zijn in het Vierfasen model, maar dit terzijde.

De Metafysica van kwaliteit was nu juist het onderwerp waar Henk Bobbink zich op had geworpen, geïnspireerd door de scholendiscussie die Huub Vinkenburg was gebonden. Naar mijn idee was hij behoorlijk ver. Aanvankelijk meende hij een onderscheid te moeten maken tussen het Rijnlands denken en het Angelsaksisch denken, maar al snel kwam hij uit bij de oude Grieken. Hiermee is er ook een verband te leggen met het essay van George Steiner, ‘De idee Europa’, een neerslag van een lezing voor het Nexus Instituut in 2004.

Steiner stelt dat zelfs de meest abstracte, speculatieve ideeën in de realiteit zijn verankerd. Voor het ‘Idee Europa’ ziet hij vijf voorbeelden.

Europa wordt gekenmerkt en gevormd door het verschijnsel koffiehuizen en daarmee de traditie van ontmoeten en uitwisselen van ideeën.

Dan is er de cartografie van Europa, alles is op loopafstand en objecten worden niet gescheiden door onbegaanbare barrières als woestijnen en oceanen.

Als derde ziet Steiner het feit dat straten en pleinen vernoemd zijn naar staatslieden, militaire figuren, dichters, beeldend kunstenaars, componisten, geleerden en filosofen ( het boek van Steinz gaat in feite over wat deze figuren ons hebben nagelaten), wat ons een al om tegenwoordige band met ons collectief verleden oplevert.

Het vierde voor Europa typerende kenmerk is volgens Steiner het epos van het wiskundige dat in Europa dominanter aanwezig is dan in andere culturen. Het epos van gissen en bewijzen, van hypothesen die materiële voorstellingsvermogen of het algemene begrip radicaal te boven gaat en daarmee het bezighouden met het immateriële en de speelse ernst van het metafysisch onderzoek, wat zijn wortels vindt in het oude Griekenland.

Het vijfde element dat hij opvoert is de tweeslachtigheid van Europa. Deels geworteld in wat hij de erfenis van Athene noemt, het socratisch ideaal van het onderzochte leven, het platonisch zoeken naar transcendente zekerheden en het Aristotelische onderzoek naar de problematische relaties tussen woord en wereld en deels wat hij de erfenis van Jeruzalem noemt. De monotheïstische uitdaging, de definitie van ons menszijn als een dialoog met het bovenaardse, de idee van heen Boek der Boeken, de mening dat wetten onlosmakelijke verbonden zijn met morele geboden en de opvatting dat de geschiedenis naar een bepaald doel toewerkt.

Henk Bobbink kende het essay van George Steiner ‘De idee Europa’ niet. Dit essay had wel eens een grote bijdrage kunnen leveren aan de afronding van zijn proefschrift. Hij is er niet aan toegekomen, hopelijk pakt iemand zijn werk nog eens op. Hoe dan ook, wat zowel Steinz als Steiner ons voorhouden is meer dan de moeite waard om ook in de wereld van kwaliteitskunde nog eens goed bestudeerd te worden. Het zou wel eens een nieuwe dimensie kunnen toevoegen aan ons denken over kwaliteit. Ondertussen hopen wij dat de zomervakantie van volgend jaar zonder bericht van een dramatisch ongeluk van start gaat.


Prof.dr.ing. Teun Hardjono is directeur CSR Academy en hoogleraar Kwaliteitsmanagement en Certificatie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.