column
Wouter Hart: Over de risicosamenleving
Het denken in termen van risico’s is overal in onze samenleving aanwezig. Denk aan de strenge controles bij de luchthavens, het ophangen van camera’s in openbare ruimtes en het gieten van arbeidsprocessen in regels en bureaucratie. Beheersing, dat is waar het in de moderne cultuur om lijkt te gaan. Maar hoe meer we trachten te beheersen, hoe meer we op onbeheersbaarheid stuiten. Ook in de zorg.
De mens die zich omringt met feiten, niet toestaat dat hij verrast wordt, geen flits van intuïtie kent, geen veronderstellingen maakt, geen risico neemt, leeft in een afgesloten cel.
- Albert Einstein
We leven in een maatschappij die erop gericht is zoveel mogelijk risico’s uit te sluiten, terwijl veel van die risico’s juist zijn ontstaan door de mens zelf. Dat is wat de Duitse socioloog en denker Ulrich Beck (1944) beweert als hij spreekt over de ‘risicosamenleving’. Sommige risico’s zijn van alle tijden. Denk aan aardbevingen, tornado’s en overstromingen. Deze ontstaan allemaal door externe invloeden. Moderne risico’s, zoals milieuvervuiling en opwarming van de aarde, zijn risico’s die we zelf gecreëerd hebben. Deze risico’s zijn lastig terug te draaien en moeilijk in te dammen. Ironisch, omdat de moderne mens er juist naar streeft de wereld zoveel mogelijk te beheersen.
Het denken in termen van risico’s is overal in onze samenleving aanwezig. Denk aan de strenge controles bij de luchthavens, het ophangen van camera’s in openbare ruimtes en het gieten van arbeidsprocessen in regels en bureaucratie. Beheersing, dat is waar het in de moderne cultuur om lijkt te gaan. Het vreemde is echter dat naarmate we meer trachten te beheersen, we steeds meer op onbeheersbaarheid stuiten. Risico’s blijken of niet echt beheersbaar te zijn, of we ontdekken met onze risicobril weer andere risico’s. Beck wijst op deze vreemde paradox: het proberen te verkleinen van risico’s door beheersmaatregelen, lijkt juist het aantal risico’s die we willen beheersen te vergroten.
In de zorg bestaan altijd risico’s. In een ziekenhuis of een verpleegtehuis gaat elke dag wat mis. Dat is nu zo en dat was honderd jaar geleden ook al zo. De afgelopen decennia hebben we geprobeerd kwaliteits- en veiligheidsrisico’s te beheersen door steeds meer protocollen en richtlijnen in te voeren. Hoewel het er hierdoor, ten opzichte van honderd jaar geleden, misschien beter op is geworden, zijn de risico’s niet verdwenen. Sterker nog, we zijn meer dan ooit bezig met wat er allemaal fout gaat en fout kan gaan in zorgorganisaties. Denk bijvoorbeeld aan hygiënerisico’s. In verpleegtehuizen worden kilo’s aan vers eten weggegooid, omdat er een risico is van voedselvergiftiging. Dit is protocollair geregeld. Los van het feit dat het zonde is om eten weg te gooien, en dat dit een mondiaal risico op zichzelf is, gaan we steeds krampachtiger om met risico’s waar we in het ‘gewone’ leven op een alledaagse wijze mee omgaan. Deze kramp verspreidt zich als een olievlek in onze samenleving en zorg.
De mate waarin we accepteren dat risico’s er nu eenmaal bij horen, hangt nauw samen met de wijze waarop we de kwaliteit van ons leven ervaren. De pijn die bij het accepteren van risico’s hoort, kunnen we existentiële pijn noemen. Deze pijn hoort bij het leven. Of sterker nog, deze pijn geeft betekenis aan ons leven. Als we deze existentiële pijn steeds proberen te vermijden door risico’s te beheersen, krijgen we last van neurotische pijn. We zijn constant nerveus over wat er om ons heen gebeurt en proberen onze omgeving via steeds meer interventies te controleren. Dit lukt natuurlijk niet, want existentiële pijn dringt zich steeds weer aan ons op, waar we vervolgens - nóg neurotischer - op reageren.
Hoe paradoxaal. Door neurotisch met risico’s om te gaan, worden de risico’s om ons heen steeds meer zichtbaar, en gaan de risico’s ons beheersen, in plaats van andersom. De kunst van het besturen van een zorgorganisatie - en misschien wel de kunst van het leven - is niet om risico’s steeds meer uit te sluiten, maar om ongemakken van het leven in een zorgorganisatie te verdragen. Risico’s verdragen betekent: de kwaliteit van het leven omarmen. Zoals Pierre Quaedvlieg van Esdégé-Reigersdaal het al beschreef: als het gaat waaien en je verliest wat zand, moet je niet gaan knijpen om het zand maar in je hand te houden.
Neem de jonge verstandelijk gehandicapte man die in een woonvorm leefde. De desbetreffende jongeman haalde zijn grootste plezier uit het fietsen door het dorp, waar hij iedereen, van mensen tot bomen, begroette. De verzorgers vonden het gevaarlijk, omdat deze man niet heel handig was op een fiets. Na veel wikken en wegen werd besloten om de jongeman gewoon te laten fietsen, omdat dit voor een groot deel zijn kwaliteit van leven bepaalde. De jongen genoot er zichtbaar van. Maar op een dag verongelukte de jongen op zijn fiets en overleed aan de gevolgen ervan. Een tragisch einde, van een jongen die genoot van het leven. Hadden de verzorgers de jongen thuis moeten houden? Of het voorbeeld uit het portret van Humanitas, van de demente bejaarde vrouw die de familie niet graag in een gesloten afdeling wilde plaatsen. Hoe zij vervolgens op een open afdeling werd geplaatst, maar vervolgens na korte tijd overleed, doordat ze in de vijver was gelopen …
De beschreven paradox is voor een Raad van Toezicht een belangrijke reflectie. In de bestuurskamer wordt dikwijls gesproken over tal van risico’s, van zorginhoudelijke tot financiële risico’s. De kunst is om de belangrijkste risico’s in te schatten zonder de organisatie op te sluiten in een veelheid aan maatregelen die uiteindelijk de kwaliteit van leven in zorgorganisaties de kop indrukken.
‘Risicomanagement’ gaat over onze visie op leven. Durven we risico’s te nemen, durven we tegen de stroom in te roeien, of timmeren we alles dicht?
Fragment uit 'Spiegelbeelden'- van Wouter Hart, Henk den Uijl en Marius Buiting.
Spiegelbeelden is een verzameling portretten van excellerende zorginstellingen, filosofische thema's, gedichten en schilderijen rondom de theorie van 'Verdraaide organisaties' en is te bestellen op www.nvtz.nl
www.verdraaideorganisaties.nl
Leestip
Verdraaide Organisaties, Terug naar de bedoeling
door Wouter Hart
De mens die zich omringt met feiten, niet toestaat dat hij verrast wordt, geen flits van intuïtie kent, geen veronderstellingen maakt, geen risico neemt, leeft in een afgesloten cel.
- Albert Einstein
We leven in een maatschappij die erop gericht is zoveel mogelijk risico’s uit te sluiten, terwijl veel van die risico’s juist zijn ontstaan door de mens zelf. Dat is wat de Duitse socioloog en denker Ulrich Beck (1944) beweert als hij spreekt over de ‘risicosamenleving’. Sommige risico’s zijn van alle tijden. Denk aan aardbevingen, tornado’s en overstromingen. Deze ontstaan allemaal door externe invloeden. Moderne risico’s, zoals milieuvervuiling en opwarming van de aarde, zijn risico’s die we zelf gecreëerd hebben. Deze risico’s zijn lastig terug te draaien en moeilijk in te dammen. Ironisch, omdat de moderne mens er juist naar streeft de wereld zoveel mogelijk te beheersen.
Het denken in termen van risico’s is overal in onze samenleving aanwezig. Denk aan de strenge controles bij de luchthavens, het ophangen van camera’s in openbare ruimtes en het gieten van arbeidsprocessen in regels en bureaucratie. Beheersing, dat is waar het in de moderne cultuur om lijkt te gaan. Het vreemde is echter dat naarmate we meer trachten te beheersen, we steeds meer op onbeheersbaarheid stuiten. Risico’s blijken of niet echt beheersbaar te zijn, of we ontdekken met onze risicobril weer andere risico’s. Beck wijst op deze vreemde paradox: het proberen te verkleinen van risico’s door beheersmaatregelen, lijkt juist het aantal risico’s die we willen beheersen te vergroten.
In de zorg bestaan altijd risico’s. In een ziekenhuis of een verpleegtehuis gaat elke dag wat mis. Dat is nu zo en dat was honderd jaar geleden ook al zo. De afgelopen decennia hebben we geprobeerd kwaliteits- en veiligheidsrisico’s te beheersen door steeds meer protocollen en richtlijnen in te voeren. Hoewel het er hierdoor, ten opzichte van honderd jaar geleden, misschien beter op is geworden, zijn de risico’s niet verdwenen. Sterker nog, we zijn meer dan ooit bezig met wat er allemaal fout gaat en fout kan gaan in zorgorganisaties. Denk bijvoorbeeld aan hygiënerisico’s. In verpleegtehuizen worden kilo’s aan vers eten weggegooid, omdat er een risico is van voedselvergiftiging. Dit is protocollair geregeld. Los van het feit dat het zonde is om eten weg te gooien, en dat dit een mondiaal risico op zichzelf is, gaan we steeds krampachtiger om met risico’s waar we in het ‘gewone’ leven op een alledaagse wijze mee omgaan. Deze kramp verspreidt zich als een olievlek in onze samenleving en zorg.
De mate waarin we accepteren dat risico’s er nu eenmaal bij horen, hangt nauw samen met de wijze waarop we de kwaliteit van ons leven ervaren. De pijn die bij het accepteren van risico’s hoort, kunnen we existentiële pijn noemen. Deze pijn hoort bij het leven. Of sterker nog, deze pijn geeft betekenis aan ons leven. Als we deze existentiële pijn steeds proberen te vermijden door risico’s te beheersen, krijgen we last van neurotische pijn. We zijn constant nerveus over wat er om ons heen gebeurt en proberen onze omgeving via steeds meer interventies te controleren. Dit lukt natuurlijk niet, want existentiële pijn dringt zich steeds weer aan ons op, waar we vervolgens - nóg neurotischer - op reageren.
Hoe paradoxaal. Door neurotisch met risico’s om te gaan, worden de risico’s om ons heen steeds meer zichtbaar, en gaan de risico’s ons beheersen, in plaats van andersom. De kunst van het besturen van een zorgorganisatie - en misschien wel de kunst van het leven - is niet om risico’s steeds meer uit te sluiten, maar om ongemakken van het leven in een zorgorganisatie te verdragen. Risico’s verdragen betekent: de kwaliteit van het leven omarmen. Zoals Pierre Quaedvlieg van Esdégé-Reigersdaal het al beschreef: als het gaat waaien en je verliest wat zand, moet je niet gaan knijpen om het zand maar in je hand te houden.
Neem de jonge verstandelijk gehandicapte man die in een woonvorm leefde. De desbetreffende jongeman haalde zijn grootste plezier uit het fietsen door het dorp, waar hij iedereen, van mensen tot bomen, begroette. De verzorgers vonden het gevaarlijk, omdat deze man niet heel handig was op een fiets. Na veel wikken en wegen werd besloten om de jongeman gewoon te laten fietsen, omdat dit voor een groot deel zijn kwaliteit van leven bepaalde. De jongen genoot er zichtbaar van. Maar op een dag verongelukte de jongen op zijn fiets en overleed aan de gevolgen ervan. Een tragisch einde, van een jongen die genoot van het leven. Hadden de verzorgers de jongen thuis moeten houden? Of het voorbeeld uit het portret van Humanitas, van de demente bejaarde vrouw die de familie niet graag in een gesloten afdeling wilde plaatsen. Hoe zij vervolgens op een open afdeling werd geplaatst, maar vervolgens na korte tijd overleed, doordat ze in de vijver was gelopen …
De beschreven paradox is voor een Raad van Toezicht een belangrijke reflectie. In de bestuurskamer wordt dikwijls gesproken over tal van risico’s, van zorginhoudelijke tot financiële risico’s. De kunst is om de belangrijkste risico’s in te schatten zonder de organisatie op te sluiten in een veelheid aan maatregelen die uiteindelijk de kwaliteit van leven in zorgorganisaties de kop indrukken.
‘Risicomanagement’ gaat over onze visie op leven. Durven we risico’s te nemen, durven we tegen de stroom in te roeien, of timmeren we alles dicht?
Fragment uit 'Spiegelbeelden'- van Wouter Hart, Henk den Uijl en Marius Buiting.
Spiegelbeelden is een verzameling portretten van excellerende zorginstellingen, filosofische thema's, gedichten en schilderijen rondom de theorie van 'Verdraaide organisaties' en is te bestellen op www.nvtz.nl
www.verdraaideorganisaties.nl
Leestip
Verdraaide Organisaties, Terug naar de bedoeling
door Wouter Hart
Overzicht
Aanmelden voor
Wekelijks nieuws en tips voor kwaliteitsprofessionals.
Klik hier voor een gratis abonnement.
Klik hier voor een gratis abonnement.